Dag 17

Het is buiten grijs en druilerig regenachtig weer. Het soort weer wat helemaal past bij de stemming vandaag. Niet de onze, want wij voelen ons vrolijk en fris en fruitig, maar de stemming van de dag omdat we na het eind van deze dag zoveel geleerd hebben over Bosnie i Hercegovina en de oude maar vooral ook de meest recente geschiedenis van heel Yugoslavie en bovenal Sarajevo en Srebenica.

Wat ik hier nu ga opschrijven is vooral een stuk geschiedenis, deze zoals ik hem vandaag heb mogen aanhoren en aanschouwen. Het zal misschien de langste van de blogs worden en voor onze vaste lezers misschien een andere prik dan je gewend bent van mij, op de lengte van verhalen na. Deze reis is tot nu toe fantastisch geweest, van elk land heb ik wat opgestoken, mogen proeven als het ware. Ik heb alleen al een beter overzicht van de topografie in Oost-Europa. Maar Bosnie heeft mij door deze ene dag in Sarajevo echt geraakt. Het heeft bijna alles overtroffen en niet omdat het het mooiste land is, maar misschien wel 1 met de meest interessante geschiedenis, voornamelijk wat betreft de relatief recentelijke gebeurtenissen. Wat ik hier opschrijf zal echter maar een klein gedeelte van de feiten en geschiedenis zijn, zoals ik hem vandaag begrepen en geinterpreteerd heb. Mocht geschiedenis nooit je favoriete vak op school zijn geweest, dan kun je misschien beter dag 17 even overslaan.

Ik heb in 8 uur tijd, nog nooit zoveel geschiedenis geleerd dan in mijn gehele schooltijd, althans zo voelt het. Ik heb vandaag meer kunnen begrijpen over wat er 20 jaar geleden hier heeft plaats gevonden. De smerige oorlog en gruwelijke daden brengen zoals altijd weer, alleen maar volkomen onbegrip en ongeloof. De beelden die wij vandaag hebben gezien, zitten nu nog, 48 uur later, vol in mijn hoofd. Ik herinner mij als kind van 7 a 8 jaar, de met nachtcamera opgenomen beelden, die tijdens het NOS journaal te zien waren: groene flitsen van alle raketten e.d. die op de stad Sarajevo gericht waren. Als kind van 7 zegt en doet dit je weinig, maar het verbaasd me dat ik de beelden nog vers in mijn geheugen heb. Net als de namen Milosovic en Mladic. Srebenica is daarna nog bijna elk jaar wel in het nieuws geweest, en recentelijk nog afgelopen juli. Het is tijd om beter te begrijpen wat hier 20 jaar geleden gebeurd is en wat nog steeds dagelijks “leeft” hier in Sarajevo en ongetwijfeld in de rest van dit land.

Het is 10 uur als we het hostel uitlopen voor een snel ontbijtje voordat we onze 2,5 uur durende free walking tour om 10:30 moeten beginnen. Het duurt even voordat we iets vinden en we de lokatie van het meeting point kunnen vinden. We treffen een gedeelte van de Australiers van gisteravond op dezelfde plek en samen zijn we er over uit dat dit de plek is waar de gids hoort te zijn... maar om 10:30 is er geen gids te bekennen.
Ik sta ondertussen met een cameratas hangend over mijn fel gele Hoodie trui te schuilen onder mijn zojuist gekochte paraplu, ik had natuurlijk geen regenjast ingepakt en met mijn gele trui val ik een beetje buiten de groep die voornamelijk donkere regenkleding draagt. Al gauw sluiten andere mensen bij de cirkel van mensen die zojuist ontstaan is. Het is dan pas dat ik merk dat de meeste van de groep van ongeveer 15 tot 20 man hun ogen op mij, die man met zijn paraplu en felgele trui, gericht hebben. Alsof ze verwachten dat ik zo spontaan losbarst met verhalen over het ontstaan van Sarajevo, ze beloon met snoepjes op goed beantwoorde vragen en ze straks tips ga geven over waar ze het beste lokaal kunnen eten.

Dan komen er nog enkele anderen in de druipende regen aangesloft: “Is this the free walking tour?”. Men kijkt mij aan en ik zeg dan maar: “Yes welcome, my name is Rogier, we’re just waiting for a few more and then we’ll start the tour.” Erik en enkele van de Australiers beginnen te lachen, maar de rest geloofd het nog wel. Ik ben benieuwd hoever ik nog kan gaan met het voordoen als gids. Ik heb deze keer mijn lonely planet helemaal niet gelezen en dus kan ik geen enkel interessant feitje over Sarajevo vertellen en begin ik dan maar over het gebouw achter ons. “That building over there, can you all see the one window that is open? Well that is open so the local pidgeons can fly in and out, because over there…” en dan houdt mijn verbeelding op… duiven!? Waar gaat dit verhaal heen… De mensen beginnen me dan argwanend aan te kijken en op dat moment wordt ik gered door Neno, de enige echte tourgids. Hij komt op ons af, geeft ons een hand en zegt: “Sorry guys I’m a bit late” waarop ik alleen nog maar kan antwoorden: “No worries Neno, glad you here to take over the shift, I’ve been tourguiding all night long and I’m ready for bed.”

Neno, geboren en getogen in Sarajevo, heeft als 5 jarig kind dan ook de hele Siege of Sarajevo meegemaakt. Hij begint met een kleine introductie over Sarajevo maar ook over Bosnie i Hercegovina en vat in 5 minuten tijd de ongeveer halve eeuw aan geschiedenis van deze stad. In het kort, 400 jaar Ottomaans rijk tot deze afzwakte en Bosnie en omringengde landen geannexeerd worden tot het Koninkrijk van Oostenrijk-Hongarije.
In Sarajevo is er dan een omslagpunt voor onze geschiedenis. Troonzitter Frans Ferdinand wordt neergeschoten in Sarajevo. Het is een triggerpoint (niet de oorzaak!) voor WW I. Na WW I, vormen Kroatie, Slovenie en Servie een Servisch Koninkrijk (dictatuur), later Yugoslavie (Zuid Slavie) genoemd. Deze staat wordt afgebroken ten tijde van WW II. Wanneer de Nazi’s verdreven zijn door lokale troepen en dus niet de Russen, nemen de communistische partijen zoals overal in de Oost-Europese landen het gezag over. Op 6 april 1946 vormen Slovenie, Kroatie, Servie, Bosnie, Montenegro, Macedonie en Kosovo samen ditmaal het Yugoslavie Republiek geleid door Tito. Stalin eist dat dit nieuwe communistische land onderdeel van de USSR wordt, maar Tito ziet hier niks in en wil verder als onafhankelijke communistische staat, want het waren niet de Russen die hen van de Nazi’s bevrijd hadden. Tito investeerde o.a. in Sarajevo en hierdoor is Sarajevo o.a. groot geworden, Tito wordt nu dan ook nog steeds als held gezien, zo ook in de omringende landen en Yugoslavie gaat ondanks het communisme een engiszins stabiele danwel bloeiende periode door. Wanneer Tito in 1980 sterft, wil elk land meer eigen zeggenschap en ontstaat er meer onrust waarbij Servie steeds meer macht opeist. Tijdens verkiezingen is het duidelijk dat o.a. Slovenie en Kroatie zich los willen maken van de federatie. Servie is het niet mee eens en in 1991 ontstaat er een kortdurige oorlog (10 dagen in Slovenie en ongeveer 6 maanden met Kroatie) waarbij de Federatie (Servie in principe) verliest.

En dan begint het pas echt voor Bosnie i Hercegovina (vanaf nu verkort Bosnie). Allereerst is het belangrijk om te weten dat Bosnie anders is dan elk land in deze omgeving, omdat Bosnie het enige multi etnische land is met daarin Kroaten (Katholieken), Bosniakken (Moslims) en Serviers (Orthodox). Ze spreken allemaal eenzelfde taal maar hebben uiteraard alleen verschillende opvattingen. De Bosniers en Kroaten zijn in principe in de meerderheid. De Bosnische Serviers leven in het noord en oostelijke gedeelte van het land, tegen Servie aan. Ook in Bosnie vindt een referendum plaats, de meerderheid, Kroaten en Bosniakken, stemmen voor onafhankelijkheid. Echter omdat de Serviers het referendum geboycot hebben, en er dus niet door alle drie de etnische groepen gestemd is, is het referendom ongeldig verklaard wat betreft Servie. Maar Bosnie verklaard zich alsnog onafhankelijk in 1992. Daarop vertrekken de meeste Bosnische Serviers uit Sarajevo, de hoofdstad die midden in een vallei tussen hoge heuvels en bergen ligt. Deze serviers verplaatsen zichzelf naar de omringende bergen. Vanaf 6 april 1992 begint de Siege of Sarajevo. Precies op de dag, 47 jaar geleden nadat de Nazi’s zich gewonnen gegeven hebben, en dat maakt 6 april dan ook een dag waarop de mensen in Bosnie niet weten of ze moeten lachen en feest vieren, of huilen en verdriet hebben.

Met de hulp van het Servische leger (Steun uit republiek Servie onder leiding van Slobodan Milosovic) vallen de Bosnische Serviers vanuit de heuvels Sarajevo aan met o.a. raketten (shelling, waarbij bomfragmenten verspreiden) en mortiers. De oorlog, die door velen incorrect als burgeroorlog gezien wordt, want Bosnie is nu onafhankelijk en wordt aangevallen door de Serviers, duurt 4 jaar, waarbij de mensen in Sarajevo 4 jaar lang vast in hun eigen stad zaten en maar moesten zien te overleven. Servie blokkeert alle toegangswegen naar de stad, sluit het gas en electriciteit af, en dus is het naast het overleven van de raketaanslagen ook proberen om de honger en in de winter de kou te overleven. Neno verteld dat het dagelijks leven uiteraard moeilijk was. Eten werd geleverd door de UN, maar dat stelde niet meer voor dan slechte rijst en als je vlees kreeg, was het een vettige homp uit blik.
Gemiddeld waren er 300 raketaanvallen per dag! GEMIDDELD! Dat beteken dat er soms 10, en soms 2000!!! raketten vanuit de omringende bergen afgevuurd werden. Elke dag lagen er lichamen waaronder die van kinderen op straat. Neno leefde in een bovenverdieping van een flat, maar sinds de aanvallen was dit onmogelijk, en dus zat hij samen met buren (Bosniakken, Kroaten en ook Bosnische Serviers, die zichzelf als Sarajevo inwoners voelde) 4 jaar lang in de kelder. Om die tijd door te komen was humor belangrijk. Neno verteld dan ook dat zijn moeder elke dag naar haar werk ging op hoge hakken. “Mam, waarom ga je op hoge hakken? Je moet kunnen rennen als we gebombardeerd worden!”. Waarop zijn moeder alleen zei: “Schat als ik doodga, wil ik er goed uitzien!”.

De tour neemt ons door de stad langs allerlei belangrijke plekken. Zo zien we de plek waar Frans Ferdinand vermoord is:

De vele Moskeeen en Ottomaans beinvloede gebouwen en plekken verspreid in de stad waar op de grond een “Red Rose” ligt.

Het is een “verf tekening” van iets wat meer op rode bloedspetters lijkt dan een rode roos, getekend op de grond om aan te geven dat tijdens de oorlog op deze plek meer dan 3 mensen tegelijkertijd omgekomen zijn. Dan lopen we langs de markt, waar in 1995 een raketaanval voor de grootste hoeveelheid slachtoffers in 1 x zorgt. Deze aanval, en de val van Srebenica (waar later meer van) is aanleiding voor de international gemeenschap om eindelijk hun politieke instelling drastisch te veranderen. De Rapid Reaction Force wordt opgezet, gesteund door NAVO bombardementen in de heuvels rondom Sarajevo. De Serviers zijn gedwongen op te geven en de oorlog is ten einde. Het Dayton treaty, een toen tijdelijke verdrag, wordt getekend waardoor vrede en stabiliteit terugkeren in Bosnie Herzegovina. Bosnie blijft 1 staat maar is opgedeeld in 2 entiteiten, de Federatie van Bosnie-Herzegovina en de Republiek Sprska. Het kwartje valt nu, toen wij de grens overgingen en dachten dat wij in het verkeerde land waren, kwamen we eigenlijk de grens over in de Republiek Sprska waar alleen hun vlag en niet die van Bosnie hing. Sprska beslaat 49% van het gehele land, voornamelijk in het noorden en oosten. Ondanks dat beide delen hun eigen bestuur hebben is er 1 centrale regering, staatsbank en justitiele rechtspraak.

Voor Neno is het een therapie om over deze mooie stad te praten. Hij zegt ook dat het jammer is dat zoveel mensen niet naar Sarajevo of Bosnie komen. De eerste gedachte bij de meeste toeristen is toch de oorlog en de genocide, maar Bosnie heeft veel te bieden. Alleen al aan natuur en cultuur, maar bijvoorbeeld ook goedkope maar relatief goede wintersport gebieden. Helaas is het voor de jongeren in Sarajevo zwaar, met de grootste werkeloosheid voor jongeren tussen de 20 en 30 in heel Europa, zijn de meeste jongeren gedwongen om Bosnie te verlaten.

Erik en ik nemen afscheid en zijn toe aan een stevige maaltijd. Vanwege de ottomaanse invloeden is de keuken hier net als in vele andere omringenden landen, gebaseerd op wat je in Turkije kan eten. En dat betekent vlees, veel vlees! Voor de vegetariers is het dan ook zonder grappen, echt moeilijk, een plek te vinden waar je vegetarisch kunt eten. We zitten met een Bosnian Coffeen en Turkish Tea aan de Cevapi, gegrilde worsten met daarbuj een heel vet in olie gebakken brood, om daarna nog een lekker toetje on the side te verwerken; baklava en een geschilde appel die uitgehold is en gevuld is met noten e.d. Even uitbuiken in het hostel om daarna naar de 11/07/95 Srebenica exhebition te gaan.

Tijdens de oorlog hebben de Boschnische Serviers zich vergrepen aan etnische zuiveringen in heel Bosnie. Met name de moslims werden op brute wijze gemarteld, vermoord en verkracht. Er zijn 400 massagraven gevonden en op dit moment wachten nabestaanden nog steeds op identificatie van hun vermiste geliefden. Srebenica staat bekend als de stad waar binnen enkele dagen meer dan 8000 mannen vermoord werden.

De expositie is niet veel groter dan 2 huiskamers met voornamelijk zwart wit foto’s van de massagraven, het bewijs, de DNA testen, de Srebenica moeders en refugee kampen. Zeer indrukwekkend... we zijn er stil van.
Wat kan ik zeggen over Srebenica? Net als de raketten van Sarajevo, kan ik mij als kind de beelden van de blauwhelmen herinneren, maar wat er precies gebeurd was, ik weet het niet. De expositie is er op uit om Srebenica en de genocide niet te vergeten en mensen op de hoogte te brengen van de verschrikkelijke daden deze oorlog. Elk verhaal heeft 2 of meerdere kanten en elke kant heeft soms wel 2 of meerdere andere verhalen.

Voor mij en Erik als Nederlanders is het misschien wel een beetje vreemd om hier rond te lopen. We weten allemaal door het nieuws van de afgelopen jaren dat Kolonel Karremans en ook de ongeveer 600 Dutchbat soldaten aangeklaagd zijn door de nabestaanden van de 8373 moslim mannen. Ze hebben gefaald in het beschermen van de bijna 20 duizend mensen. Ik voel een vorm van schaamte opkomen. Helemaal wanneer ik geconfronteerd wordt met foto’s van graffiti die in de slaapkamers van sommige Nederlandse soldaten gevonden zijn. Teksten die bijna racistisch en vernederend overkomen, gedoeld op de Bosniers.

Er zullen mensen zijn die vinden dat Karremans en de Nederlanders te laf waren geweest, dat ze meer hadden moeten doen. Maar als ik dan hoor dat er maximaal 600 Nederlanders tegenover 25 duizend(!) Servische soldaten met tanks, artilerie en ander geschut stonden, dan begrijp je waarom ze geen schijn van kans hadden. Nederlanders die in opdracht van de VN een vredes missie hadden en niet het gevecht mochten aangaan en op de momenten dat ze het nodig hadden, geen luchtsteun of andere steun van de VN kregen. Ze werden beschoten door de Serviers. Jonge mannen en vrouwen van rond de 25 jaar, soms jonger, uit een rijk land die nog nooit oorlog hadden meegemaakt. Ik zou niet in hun schoenen hebben willen staan. De schaamte is onterecht, tenminste onterecht gericht. Met alles wat ik vandaag te horen en gelezen heb gekregen kan ik alleen maar concluderen dat wij, als internationale gemeenschap, als VN, ontzettend gefaald hebben. En pas bij die gedachte kan ik de schaamte wel een plekje geven.

Erik en ik verblijven 2,5 uur lang tussen de foto’s en alle namen van de omgekomen mensen bij Srebenica. We kijken naar een video die een uur duurt. In een timeline wordt alles uitgelegd, er komen oude nieuwsbeelden terug van Mladic die met een glimlach het verlaten dorp Srebenica inneemt. De groepen moslim mannen die afscheid moeten nemen van hun vrouwen, zussen en dochters en de bossen invluchten, wetende wat er te wachten staat. Mladic die Karremans tijdens een van de gesprekken in een hotel vraagt of ze liever “overleven of verdwijnen”. Mladic die snoep uitdeelt aan dan lachende moslimkinderen, puur voor de televisie. Even later worden de kinderen vermoord. Beelden van bussen die aan komen rijden om de vrouwen en kinderen af te voeren. Mannen moeten afscheid nemen. Er is afgesproken met Dutchbat dat dit nodig is om ze te screenen om achter te halen wie oorlogsmisdadigers zijn. Maar als de paspoorten en alle persoonlijke spullen verbrand worden terwijl de mannen in scholen en gymzalen dagen lang moeten wachten, is het duidelijk dat hier geen sprake van is. Het is een fabriek, een machine, een systeem, gepland en uitgekiend. Iedereen wordt ge-executeerd. En dan de meest heftige beelden, de executies zelf. Mannen worden in rijtjes opgesteld, voor hun een graf, soms zelf gegraven. Twee servische soldaten staan per rij met hun machine geweer, de voorste moslim krijgt de opdracht enkele stappen naar voren te nemen. Dan 2, 3 kogels in de rug. Het levenloze lichaam valt neer. De volgende wordt verzocht naar voren te stappen. Met hun handen vastgebonden op hun rug met wat aluminium draad... het is volledige stilte, tot er weer 2 kogels door het lichaam schieten. Ditmaal blijft de man staan. Nu de taak aan de 2^e soldaat om de opdracht te voltooien.

We hebben dan nog een rondleiding van een jonge meid die ons verteld over de foto’s. Na de rondleiding blijven Erik en ik en een andere vrouw nog even hangen. We praten over de toekomst van Bosnie en de jeugd. Het tijdelijk verdrag is nog steeds “tijdelijk”. Men durft niks te veranderen uit angst dat er weer een oorlog ontstaat, want relaties tussen de Bosnische Serven en de Kroaten en Moslims zijn er niet beter op geworden. Dat blijkt ook uit de social media. Ik had gehoopt dat met een aantal generaties de jeugd vrijer zou worden, maar ze worden nog te sterk beinvloed door de vorige generatie. Bosnie wordt geleid door 3 presidenten, elke etniciteit stelt 1 president aan. Goed voor de democratie, slecht voor het doorhakken van knopen. Waardoor o.a. het leersysteem nog steeds verouderd is. Verschillende scholen voor de Katholieken, moslims en orthodoxen, en dus leren ze allemaal een ander stuk geschiedenis en blijft de haat voor elkaar bestaan. Zelfs op plekken waar 1 gebouw bezet is door 2 scholen: 1 klaslokaal verder wordt dus hele andere geschiedenis geleerd. Het schoolplein heeft zelfs een hek, zodat de 2 groeperingen niet kunnen mengen. Ik snap het echt niet, nou, ik snap het wel, maar het is ongelooflijk dat dit nog in 2015 gebeurd.

Erik en ik gaan de kroeg in, we zijn toe aan bier. Niet omdat we willen drinken, wel omdat vandaag een gigantische indruk op ons heeft gemaakt en we zijn er nog niet over uitgepraat. Dan begint de voetbalwedstrijd Bosnie – Wales. Bosnie wint met 2-0, het is feest, en dat sluiten wij af in het hostel met onze Ozzie vrienden die wij Nederlands leren en er worden drankspelletjes gespeeld. Erik en ik zijn de oudste en doen mee maar drinken niet want we moeten morgen weer 8 uur lang op de GS. Gelukkig een licht einde aan een zware dag.

Als ik in bed lig schieten de beelden nog door mijn hoofd. Dezelfde gedachtes en gevoelens die ik ervaarde toen ik 2 jaar terug in Auschwitz was. In het museum vandaag maakte ik nog de opmerking: “Over 20 jaar, bezoeken wij waarschijnlijk een expositie met daarin zwart witte fotos van de gruwelijke daden die nu in Syrie gebeuren.”

Ik wil deze blog eindigen met een quote van Primo Levi, want hij had en heeft nog steeds gelijk.

“It happened, therefore, it can happen again.” – Primo Levi, Auschwitz survivor.